Oceniam, ucząc...
Ocenianie kształtujące w praktyce
Jak wpłynąć na uczniów, aby skupili się na nauce, a nie na ocenach?
Większość kultury szkolnej oparta jest na ocenach. Przenosi się ona na spotkania z rodzicami, gdzie najważniejszy jest zestaw stopni.
Nie jest łatwo zmienić tę kulturę, gdy stoi za nią prawo, rodzice i uczniowie. Aby cokolwiek się zmieniło, można zastosować ocenianie kształtujące.
Chcąc uniknąć stałych pytań:
- Jaki stopień otrzymałem?
- Ile punktów straciłem, jeśli zapomniałem … ?
- Czy ten sprawdzian jest na stopień?
- Jak mogę poprawić stopień, aby pokazać go rodzicom?
- A to jest na ocenę?
z pomocą przychodzi nam ocenianie kształtujące, które sukcesywnie jest stosowane przez nauczycieli naszej szkoły.
Czym jest ocenianie kształtujące i na czym polega?
Zamiast straszyć uczniów złym stopniem: „Musisz to zrobić, bo inaczej otrzymasz niedostateczny”, można powiedzieć: „Naprawdę dobrze poradziłeś sobie z … . Nie mogę się doczekać, aby zobaczyć, jak zastosujesz tę umiejętność w zadaniach”.
Nie jest to czarodziejska różdżka, która zmienia kulturę oceniania, ale bycie świadomym używanego języka, który skupia się na nauce, a nie na wynikach, powoli zmienia również podejście uczniów. I to jest istota oceniania kształtującego.
Uczniowie potrzebują informacji o swojej pracy i osiągnięciach. Stopień, który nauczyciel wystawia uczniowi (podsumowujący jego pracę) nie jest jednak informacją użyteczną. Ocena pracy ucznia, aby mogła być przez niego wykorzystana w procesie uczenia się, powinna mieć formę wyczerpującego komentarza – informacji zwrotnej.
Informacja taka zawiera odpowiedzi na cztery pytania:
- Co uczeń zrobił dobrze?
- Co należy poprawić?
- Jak należy to poprawić?
- Jak uczeń ma się dalej rozwijać
Informacja zwrotna powinna odnosić się do wcześniej ustalonych kryteriów sukcesu. Bardzo ważne jest, aby uczniowie wiedzieli, co będzie podlegało ocenie.
Nacobezu, czy inaczej kryteria oceniania, mają dwa aspekty. Po pierwsze, należy zawęzić/uszczegółowić cele lekcji tak, aby uczeń wiedział, czego ma się nauczyć, na czym szczególnie się skoncentrować oraz jaki efekt jego pracy jest pożądany. Po drugie, należy określić kryteria również przed sprawdzianem czy pracą domową. Podając bardzo szczegółowe kryteria zawiera się z uczniem umowę dotyczącą tego, co podlega ocenie. Zarówno nauczycielowi, jak i uczniowi ułatwia to pracę. Dodatkowo uczniowie potrafią precyzyjnie wskazać zakres materiału, który jest dla nich niezrozumiały, a to ułatwia udzielenie im pomocy. A jakie korzyści przynosi uszczegóławianie kryteriów oceny przed sprawdzianem?
Uczeń:
- czuje się bezpiecznie, wie, że nauczyciel nie zaskoczy go dodatkowym kryterium,
- stara się zwracać szczególną uwagę na to, co nauczyciel będzie oceniał,
- wie, co powinno się znaleźć w jego pracy,
- jest zainteresowany późniejszym komentarzem nauczyciela.
Nauczyciel stosujący tę strategię OK zapowiada uczniom, które z ich prac będą oceniane oceną sumującą – stopniem, a które w postaci informacji zwrotnej. Kieruje się zasadą, że w czasie procesu uczenia się uczeń jest oceniany poprzez informację zwrotną, a dopiero na końcu tego procesu – stopniem. Zapowiedziana forma oceniania jest przez nauczyciela konsekwentnie przestrzegana, co daje uczniom poczucie bezpieczeństwa i przekonanie o współpracy z nauczycielem w ich procesie uczenia się.
Ocena sumująca ma znaczenie przy podsumowaniu wiedzy nabytej przez ucznia i zwykle ogranicza się do stopnia. Ocena kształtująca służy natomiast do tego, aby uświadomił sobie, co zrobił dobrze, co źle i jak może poprawić swoją pracę i jak się dalej może rozwijać. W ocenianiu kształtującym stosuje się obie formy ocen, jednak oceny sumujące nie są częste.
Oto dziesięć zasad oceniania kształtującego:
Ocenianie kształtujące:
- jest ściśle powiązane ze skutecznym planowaniem,
- uwzględnia to, w jaki sposób uczniowie się uczą,
- jest istotne podczas realizacji całego procesu dydaktycznego - od planowania po końcową ocenę osiągnięć,
- jest zgodne z najlepszymi zasadami dydaktyki,
- buduje indywidualne relacje nauczyciel - uczeń,
- wpływa na motywację ucznia,
- wymaga - już na etapie planowania - precyzyjnego określenia kryteriów sukcesu (nacobezu),
- daje uczniom konstruktywne wskazówki, jak mogą poprawić swoją pracę i w jaki sposób mogą się rozwijać,
- uczy oceny koleżeńskiej i samooceny,
- jest właściwe na każdym etapie kształcenia i w stosunku do każdego ucznia - niezależnie od jego poziomu osiągnięć.
Zasada 1
Ocenianie kształtujące powinno być powiązane z dobrym planowaniem nauczania i uczenia się. Nauczyciel planując lekcję, przede wszystkim określa jej cele i kryteria oceniania.Przekazuje je uczniom i ściśle się do nich stosuje. Zaplanowany jest również sposób przekazywania uczniom informacji zwrotnej na temat ich pracy. Informacja ta zawiera cztery elementy: co uczeń zrobił dobrze, co należy poprawić, jak należy poprawić.Taka informacja pomaga uczniowi uczyć się i pozwala mu być aktywnym i odpowiedzialnym uczestnikiem własnego procesu uczenia się.
Zasada 2
Ocenianie kształtujące koncentruje się na tym, w jaki sposób uczniowie się uczą. Nauczyciel uzyskuje od uczniów informację na temat tego, co pomaga im się uczyć i planuje lekcje z uwzględnieniem tych informacji. Uczniowie są równie świadomi tego, czego, jak i tego, jak się uczą. I nauczyciel i uczniowie koncentrują się na procesie, a nie na samym wyniku końcowym.
Zasada 3
Ocenianie kształtujące jest istotne podczas realizacji całego procesu dydaktycznego - od planowania po ocenę osiągnięć. Informacja zwrotna - przekazywana uczniom przez nauczyciela - jest stałym elementem procesu nauczania. Dzięki niej uczniowie mogą na bieżąco poprawiać i doskonalić swoją pracę i - w konsekwencji - osiągają lepsze efekty i wyniki nauczania.
Zasada 4
Ocenianie kształtujące jest zgodne z najlepszymi zasadami dydaktyki. Nauczyciel stosujący ocenianie kształtujące planuje, obserwuje proces uczenia się, analizuje i interpretuje uzyskane informacje o przebiegu procesu i jego wynikach, przekazuje uczniom informację zwrotną dotyczącą ich pracy i osiągnięć. Uczy również uczniów samooceny i oceny koleżeńskiej. To niezbędne umiejętności skutecznego nauczania.
Zasada 5
Ocenianie kształtujące buduje indywidualne relacje nauczyciela z uczniem. Nauczyciel zdaje sobie sprawę, jaki wpływ na ucznia, jego wiarę we własne siły i zapał mają przekazywane przez niego komentarze, oceny i opinie. Informacje zwrotne kierowane do ucznia mają charakter indywidualny, są konstruktywne i dotyczą nie osoby, lecz rezultatów jej pracy. Dzięki stosowaniu oceniania kształtującego nauczyciel zawiera z uczniem indywidualny kontrakt, który pomaga mu się uczyć.
Zasada 6
Ocenianie kształtujące motywuje uczniów do nauki. Wbrew obiegowym sądom porównywanie osiągnięć poszczególnych uczniów z osiągnięciami ich kolegów oraz tworzenie wszelkiego rodzaju rankingów nie motywuje, lecz często zniechęca do uczenia się. Ocenianie skupiające się na postępach i osiągnięciach, a nie na podkreślaniu niepowodzeń, zachęca uczniów do nauki. Ocenianie chroni autonomię ucznia, dostarcza mu konstruktywnej informacji zwrotnej, w efekcie - ułatwia mu kierowanie własną nauką.
Zasada 7
Ocenianie kształtujące wymaga już na etapie planowania precyzyjnego określenia kryteriów sukcesu (nacobezu). Nauczyciel planuje kryteria sukcesu i przekazuje je uczniom. Dotyczą one każdej szkolnej aktywności. Są podawane do każdej lekcji, sprawdzianu, pracy domowej i pracy podczas lekcji. Kryteria sukcesu powinny być podane w języku zrozumiałym dla ucznia tak, aby mogły służyć też samoocenie i ocenie koleżeńskiej. Nauczyciel oceniając pracę ucznia, konsekwentnie zwraca uwagę tylko na nacobezu, czyli na to, co wcześniej ustalił z uczniami.
Zasada 8
Uczniowie otrzymują konstruktywne wskazówki, jak mogą poprawić swoją pracę i w jaki sposób mogą się rozwijać, Uczniom potrzebne są informacje i wskazówki, by mogli zaplanować następny krok w uczeniu się. Nauczyciel wskazuje silne strony ucznia i doradza, jak je rozwijać; wyraźnie i konstruktywnie informuje o stronach słabych i o tym, jak można je eliminować; stwarza uczniom możliwość poprawienia własnej pracy.
Zasada 9
Ocenianie kształtujące powinno rozwijać uczniowską zdolność do samooceny tak, by służyło refleksji i samodzielnemu decydowaniu o własnej nauce. Samodzielny uczeń potrafi kształtować swój proces uczenia się: zdobywać nowe umiejętności i wiedzę oraz zaplanować dalsze etapy nauki. Droga do samodzielności prowadzi przez rozwijanie umiejętności samooceny. Nauczyciel zachęca do niej i wyposaża ucznia w stosowne umiejętności.
Zasada 10
Ocenianie kształtujące jest właściwe na każdym etapie kształcenia i w stosunku do każdego ucznia, niezależnie od jego poziomu osiągnięć. Ocenianie kształtujące można stosować na wszystkich polach nauczania - począwszy od nauczania początkowego aż do nauki na wyższej uczelni. Nauczyciel zauważa i docenia osiągnięcia uczniów i umożliwia każdemu z nich osiągnięcia na najwyższym dostępnym dla niego poziomie.
Autor tekstu: Aleksandra Chyla
Grafika: Danuta Sterna